Áo dài từ góc nhìn lịch sử
Mặc dù nguồn gốc của chiếc áo dài chưa được xác định rõ, nhưng dựa trên bối cảnh lịch sử, các nhà nghiên cứu lịch sử đã đưa ra một kết luận thống nhất, khẳng định áo dài đã xuất hiện vào giai đoạn đầu Công nguyên. Người đầu tiên khoác lên mình bộ trang phục này là hai vị nữ tướng đầu tiên của Việt Nam - Hai Bà Trưng (40 - 43). Truyền thuyết kể lại rằng, khi cưỡi voi xông trận đánh đuổi quân Hán, Hai Bà Trưng đã mặc áo dài hai tà giáp vàng, che lọng vàng. Sau này, vì tôn kính hai Bà, phụ nữ Việt Nam khi đó đã tránh mặc áo hai tà mà thay bằng áo tứ thân.
Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, áo dài tứ thân chịu nhiều ảnh hưởng và thay đổi theo thời gian. Trong khoảng từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 19, để có dáng dấp trang trọng và mang vẻ quyền quý hơn, phụ nữ thành thị đã biến tấu kiểu áo ngũ thân từ chiếc áo dài tứ thân nhằm thể hiện sự giàu sang cũng như địa vị xã hội.
Đến đầu những năm 1930, làn sóng văn hóa Tây Âu du nhập vào Việt Nam đã làm ảnh hưởng đến thị hiếu của người dân, đặc biệt là quan niệm về thẩm mỹ đối với áo dài. Thời kỳ này một hoạ sỹ có tên là Cát Tường đã tung ra kiểu áo dài mới gọi là áo dài Lemur (đặt theo tên tiếng Pháp của bà, chữ Le mur trong tiếng Pháp có nghĩa là “cái tường”). Chiếc áo dài này được cắt may theo kiểu Tây phương nối vai ráp tay phồng, cổ bồng hoặc được khoét hở cổ.
Áo dài Lemur sau vài năm xuất hiện gặp phải nhiều trào lưu khen chê. Họa sĩ Lê Phổ đã cải tiến chiếc áo này, loại bỏ những đường nét Tây phương táo bạo để dung hòa với kiểu áo ngũ thân cũ tạo ra kiểu áo cổ kín vạt dài ôm sát thân người để hai tà áo tự do bay lượn.
Đến nay, Áo dài Việt Nam còn mang đậm triết lý nhân sinh được gửi gắm trong từng chi tiết. Áo tứ thân xưa với hai tà tượng trưng cho tứ thân, phụ mẫu. Năm chiếc khuy cài bên ngực trái của áo bên cạnh tác dụng giữ cho chiếc áo ngay thẳng, kín đáo, còn đại diện cho năm đạo làm người: nhân, lễ, nghĩa, trí, tín.
Trạch Xá- Làng tổ nghề may áo dài
Hiện nay, làng Trạch Xá (huyện Ứng Hoà, Hà Nội) vẫn được biết đến là làng tổ nghề may áo dài Việt Nam. Ngôi làng cách trung tâm Hà Nội 60km này đã có tuổi nghề hơn 1000 năm.
Đến làng Trạch Xá, vào những ngày cuối năm luôn tất bật các đơn hàng may áo dài từ khắp ba miền Bắc Trung Nam. Có đến 70% hộ gia đình trong làng vẫn giữ nghề may áo dài truyền thống. Trong làng có một quy tắc đó là, con cái dù theo học bất kể ngành nghề nào, trước khi đi thoát ly đều phải có vốn mang theo đó là “tay kim”.
"Tay kim", hiểu theo nghĩa đơn thuần là biết may quần áo. Nhưng ở làng Trạch Xá, "tay kim" gắn với câu chuyện bí quyết nghề, mà người học để được gọi là tay kim (tay nghề), họ phải đổ máu theo đúng nghĩa đen hàng năm trời.
Trong ngôi nhà cấp bốn theo lối kiến trúc cổ bắc bộ xưa, cụ Nguyễn Văn Nhiên (86 tuổi), người đã có gần 70 năm làm nghề may áo dài chậm rãi chia sẻ về nghề của làng.Theo cụ, người dân trong làng luôn lưu truyền câu chuyện truyền thuyết về nghề may áo dài của làng cho con cháu từ đời này qua đời khác như một cách tri ân tổ nghề.
Truyền thuyết kể rằng, năm 968, sau khi dẹp loạn 12 sứ quân, lên ngôi vua, vua Đinh Tiên Hoàng đã đến vùng đất Sơn Tây để chiêu mộ hiền tài, tướng giỏi và đã gặp bà Nguyễn Thị Sen. Ở tuổi trăng tròn, nết na, xinh đẹp, giỏi may vá thêu thùa, bà Sen đã được vua Đinh phong Tứ phi. Với sự khéo léo và thông minh, bà đã phát triển nghề may trong cung vua mà trước đó chưa từng có. Năm 979, sau biến cố nhà Đinh, bà Nguyễn Thị Sen đã đưa các con từ kinh đô Hoa Lư trở về làng Trạch Xá và từ đó truyền dạy nghề may cho nhân dân trong làng.
Hiện nay, mỗi dịp giỗ tổ nghề, người dân Trạch Xá từ khắp ba miền Bắc Trung Nam lại trở về quy tụ để thắp nén nhang tri ân tổ nghề. Có lẽ một phần vì vậy, nghề may áo dài Trạch Xá đã không ngừng phát triển, lan toả đến các vùng trong cả nước. Áo dài Trạch Xá không chỉ nổi được khách hàng tại các thành phố lớn ưa chuộng mà còn xuất khẩu sang các thị trường Úc, Mỹ, Thái Lan, Thụy Điển...
Áo dài trong đời sống đương đại và dấu ấn trên trường quốc tế
Mang trong mình tâm hồn Việt, nhân sinh quan của người Việt, bởi vậy, áo dài luôn là lựa chọn hàng đầu trong những dịp đặc biệt hay những sự kiện mang tầm quốc gia, là nguồn cảm hứng cho các ngành nghề, lĩnh vực trong xã hội.
Áo dài Việt Nam được đánh giá là trang phục truyền thống mang nét năng động thế kỷ 21. Chiếc áo dài tân thời hiện nay là một sản phẩm mang tính cá nhân hóa rất cao, mỗi chiếc chỉ may riêng cho một người. Đây là yếu tố của xu hướng thời trang thế giới. Bởi vậy, Áo dài Việt ngày nay càng khẳng định được mình trên làng thời trang thế giới. Hình ảnh chiếc áo dài đã lan tỏa tới các trung tâm thời trang tại Paris, New York, Milan, Tây Ban Nha... qua những bộ sưu tập với góc nhìn cảm hứng sáng tạo mới từ áo dài Việt Nam của các nhà thiết kế như Giorgio Armani, Ralph Lauren, Calvin Klein...
Áo dài tượng trưng cho sự thay đổi của Việt Nam trên con đường hội nhập, có thể có những khúc biến tấu để hòa nhập với thời cuộc nhưng lại luôn giữ được cốt cách của riêng mình.
Như một sự sàng lọc tự nhiên, chiếc áo dài đã trải qua bao thử thách, cả nội sinh lẫn ngoại sinh đều được kết tinh trong từng thớ vải, đường kim, trong từng nét phô, nét kín. Giá trị không đổi của chiếc áo dài ngoài tính triết lý và nghệ thuật, còn ở chỗ nó góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa và tâm hồn Việt, khiến cho những ai mặc nó đều cảm thấy không thể làm điều phi nhân cách. Đây là giá trị trân quý đặc biệt của chiếc áo dài để nó trường tồn với thời gian, là biểu tượng đẹp đẽ của người phụ nữ Việt, là niềm tự hào của dân tộc Việt Nam./.
Mặc dù nguồn gốc của chiếc áo dài chưa được xác định rõ, nhưng dựa trên bối cảnh lịch sử, các nhà nghiên cứu lịch sử đã đưa ra một kết luận thống nhất, khẳng định áo dài đã xuất hiện vào giai đoạn đầu Công nguyên. Người đầu tiên khoác lên mình bộ trang phục này là hai vị nữ tướng đầu tiên của Việt Nam - Hai Bà Trưng (40 - 43). Truyền thuyết kể lại rằng, khi cưỡi voi xông trận đánh đuổi quân Hán, Hai Bà Trưng đã mặc áo dài hai tà giáp vàng, che lọng vàng. Sau này, vì tôn kính hai Bà, phụ nữ Việt Nam khi đó đã tránh mặc áo hai tà mà thay bằng áo tứ thân.
Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, áo dài tứ thân chịu nhiều ảnh hưởng và thay đổi theo thời gian. Trong khoảng từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 19, để có dáng dấp trang trọng và mang vẻ quyền quý hơn, phụ nữ thành thị đã biến tấu kiểu áo ngũ thân từ chiếc áo dài tứ thân nhằm thể hiện sự giàu sang cũng như địa vị xã hội.
  Một số mẫu áo dài của Việt Nam qua các thời kỳ được trưng bày ở Bảo tàng Áo dài Việt Nam tại địa chỉ 306 Long Thuận, Long Phước, Quận 9, Tp. Hồ Chí Minh. Ảnh: Thông Hải  Áo dài là trang phục chính của các ca nương trong nghệ thuật hát Ca trù. Tháng 1/ 2009, Ca trù được ghi danh là Di sản phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của UNESCO. Đây là Danh hiệu UNESCO có vùng ảnh hưởng lớn, với phạm vi tới 16 tỉnh, thành phố ở phía Bắc Việt Nam. Ảnh: Công Đạt  Nghệ thuật hát xoan Phú Thọ cũng sử dụng áo dài làm trang phục cho các người hát. Hát Xoan là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá đã được UNESSCO ghi danh thuộc loại hình dân ca lễ nghi phong tục, hội tụ đa yếu tố nghệ thuật như nhạc, hát, múa, trang phục... Ảnh: Công Đạt |
Đến đầu những năm 1930, làn sóng văn hóa Tây Âu du nhập vào Việt Nam đã làm ảnh hưởng đến thị hiếu của người dân, đặc biệt là quan niệm về thẩm mỹ đối với áo dài. Thời kỳ này một hoạ sỹ có tên là Cát Tường đã tung ra kiểu áo dài mới gọi là áo dài Lemur (đặt theo tên tiếng Pháp của bà, chữ Le mur trong tiếng Pháp có nghĩa là “cái tường”). Chiếc áo dài này được cắt may theo kiểu Tây phương nối vai ráp tay phồng, cổ bồng hoặc được khoét hở cổ.
| Từ "Áo dài" (ao dai /ˈaʊ ˌdʌɪ/) được đưa nguyên bản vào từ điển Oxford và được giải thích là loại trang phục của phụ nữ Việt Nam với thiết kế 2 tà áo trước và sau dài chấm mắt cá chân che bên ngoài chiếc quần dài. |
Đến nay, Áo dài Việt Nam còn mang đậm triết lý nhân sinh được gửi gắm trong từng chi tiết. Áo tứ thân xưa với hai tà tượng trưng cho tứ thân, phụ mẫu. Năm chiếc khuy cài bên ngực trái của áo bên cạnh tác dụng giữ cho chiếc áo ngay thẳng, kín đáo, còn đại diện cho năm đạo làm người: nhân, lễ, nghĩa, trí, tín.
Trạch Xá- Làng tổ nghề may áo dài
Hiện nay, làng Trạch Xá (huyện Ứng Hoà, Hà Nội) vẫn được biết đến là làng tổ nghề may áo dài Việt Nam. Ngôi làng cách trung tâm Hà Nội 60km này đã có tuổi nghề hơn 1000 năm.
Đến làng Trạch Xá, vào những ngày cuối năm luôn tất bật các đơn hàng may áo dài từ khắp ba miền Bắc Trung Nam. Có đến 70% hộ gia đình trong làng vẫn giữ nghề may áo dài truyền thống. Trong làng có một quy tắc đó là, con cái dù theo học bất kể ngành nghề nào, trước khi đi thoát ly đều phải có vốn mang theo đó là “tay kim”.
"Tay kim", hiểu theo nghĩa đơn thuần là biết may quần áo. Nhưng ở làng Trạch Xá, "tay kim" gắn với câu chuyện bí quyết nghề, mà người học để được gọi là tay kim (tay nghề), họ phải đổ máu theo đúng nghĩa đen hàng năm trời.
 Từ nghìn năm nay, làng Trạch Xá, đã nuôi dưỡng lớp lớp những người thợ may tài hoa. Bằng tình yêu nghề và đôi bàn tay khéo léo, họ tạo ra những chiếc áo dài truyền thống tôn lên vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam. Ảnh: Công Đạt  Những đứa trẻ ở làng Trạch Xá tầm 6 - 7 tuổi bắt đầu được gia đình dạy khâu tay, đến độ 15 - 16 tuổi đã thành thục nghề, có thể tự hoàn thành được một chiếc áo dài truyền thống. Ảnh: Công Đạt  Cụ Nguyễn Văn Nhiên (86 tuổi), người đã có gần 70 năm làm nghề may áo dài ở làng Trạch Xá. Ảnh: Công Đạt |
Trong ngôi nhà cấp bốn theo lối kiến trúc cổ bắc bộ xưa, cụ Nguyễn Văn Nhiên (86 tuổi), người đã có gần 70 năm làm nghề may áo dài chậm rãi chia sẻ về nghề của làng.Theo cụ, người dân trong làng luôn lưu truyền câu chuyện truyền thuyết về nghề may áo dài của làng cho con cháu từ đời này qua đời khác như một cách tri ân tổ nghề.
| Như một sự sàng lọc tự nhiên, chiếc áo dài đã trải qua bao thử thách, cả nội sinh lẫn ngoại sinh đều được kết tinh trong từng thớ vải, đường kim, trong từng nét phô, nét kín. |
Truyền thuyết kể rằng, năm 968, sau khi dẹp loạn 12 sứ quân, lên ngôi vua, vua Đinh Tiên Hoàng đã đến vùng đất Sơn Tây để chiêu mộ hiền tài, tướng giỏi và đã gặp bà Nguyễn Thị Sen. Ở tuổi trăng tròn, nết na, xinh đẹp, giỏi may vá thêu thùa, bà Sen đã được vua Đinh phong Tứ phi. Với sự khéo léo và thông minh, bà đã phát triển nghề may trong cung vua mà trước đó chưa từng có. Năm 979, sau biến cố nhà Đinh, bà Nguyễn Thị Sen đã đưa các con từ kinh đô Hoa Lư trở về làng Trạch Xá và từ đó truyền dạy nghề may cho nhân dân trong làng.
Hiện nay, mỗi dịp giỗ tổ nghề, người dân Trạch Xá từ khắp ba miền Bắc Trung Nam lại trở về quy tụ để thắp nén nhang tri ân tổ nghề. Có lẽ một phần vì vậy, nghề may áo dài Trạch Xá đã không ngừng phát triển, lan toả đến các vùng trong cả nước. Áo dài Trạch Xá không chỉ nổi được khách hàng tại các thành phố lớn ưa chuộng mà còn xuất khẩu sang các thị trường Úc, Mỹ, Thái Lan, Thụy Điển...
Áo dài trong đời sống đương đại và dấu ấn trên trường quốc tế
Mang trong mình tâm hồn Việt, nhân sinh quan của người Việt, bởi vậy, áo dài luôn là lựa chọn hàng đầu trong những dịp đặc biệt hay những sự kiện mang tầm quốc gia, là nguồn cảm hứng cho các ngành nghề, lĩnh vực trong xã hội.
| Tại nơi được coi là “kinh đô” của áo dài, thành phố Huế, những chiếc áo dài đã trở thành trang phục thường nhật của những cô nữ sinh, hay thậm chí là các công chức Huế vào mỗi thứ hai đầu tuần. |
 Trình diễn áo dài trong Lễ hội áo dài đường phố Hà Nội. Ảnh: Thanh Giang  Những tà áo dài đã trở thành trang phục thường nhật của nữ sinh ở thành phố Huế. Ảnh: Nguyễn Luân  Công chức thành phố Huế mặc áo dài vào mỗi thứ hai đầu tuần tại công sở. Ảnh: Tư liệu  Tà áo dài là trang phục trong các lễ ăn hỏi, cưới của người Hà Nội. Ảnh: Thanh Giang  Đại sứ Ý Bà Cecilia Piccioni (áo đỏ) trong tà áo dài của NTK Chula, BST hoa Tulip trình diễn tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Hà Nội. Ảnh: Thanh Giang  Những bộ sưu tập áo dài của các nhà thiết kế nổi tiếng được trình diễn tại đêm hội áo dài ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám Hà Nội. Ảnh: Thanh Giang  Trình diễn trang phục áo dài tại Festival Huế năm 2014. Ảnh: Thanh Giang |
Áo dài tượng trưng cho sự thay đổi của Việt Nam trên con đường hội nhập, có thể có những khúc biến tấu để hòa nhập với thời cuộc nhưng lại luôn giữ được cốt cách của riêng mình.
Như một sự sàng lọc tự nhiên, chiếc áo dài đã trải qua bao thử thách, cả nội sinh lẫn ngoại sinh đều được kết tinh trong từng thớ vải, đường kim, trong từng nét phô, nét kín. Giá trị không đổi của chiếc áo dài ngoài tính triết lý và nghệ thuật, còn ở chỗ nó góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa và tâm hồn Việt, khiến cho những ai mặc nó đều cảm thấy không thể làm điều phi nhân cách. Đây là giá trị trân quý đặc biệt của chiếc áo dài để nó trường tồn với thời gian, là biểu tượng đẹp đẽ của người phụ nữ Việt, là niềm tự hào của dân tộc Việt Nam./.
| Việt Nam có 13 di sản được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Trong số đó có tới 7 di sản mà áo dài hoặc áo tứ thân được sử dụng trong quá trình biểu diễn, đó là: Quan họ, Ca trù, Hát xoan, Ví – giặm, Nhã nhạc Cung đình Huế, Đờn ca tài tử, Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Hiếm có trang phục dân tộc nào góp phần vào quá trình tôn vinh di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại nhiều như áo dài... |
Bài: Thảo Vy
Ảnh: Công Đạt, Thông Hải, Thanh Giang, Nguyễn Luân &Tư liệu
Ảnh: Công Đạt, Thông Hải, Thanh Giang, Nguyễn Luân &Tư liệu
