Giữa lòng Hà Nội ngày nay, nơi Văn Miếu Quốc Tử Giám đang tĩnh lặng lưu giữ hơn nghìn năm văn hiến, triển lãm "Khoa thi Hương cuối thế kỷ XIX" trong khuôn khổ Photo Hanoi '25 như một cỗ máy thời gian đưa khán giả trở về những ngày tháng cuối cùng của chế độ khoa cử Nho học. Đây không đơn thuần là một triển lãm ảnh, mà là hành trình tái hiện một trang sử đầy cảm xúc về nền giáo dục truyền thống Việt Nam qua ống kính của nhiếp ảnh gia người Pháp Firmin-André Salles (1860–1929).

Năm 1897, khi khoa thi Hương Đinh Dậu diễn ra tại Nam Định, nền Nho giáo truyền thống đang đứng trước ngã rẽ lịch sử. Làn sóng hiện đại hóa từ phương Tây ùa về, chữ Quốc ngữ dần lấn át chữ Hán, và hệ thống thi cử nghìn năm đang trong những hơi thở cuối cùng. Chính trong bối cảnh ấy, André Salles đã có mặt. Với kỹ thuật nhiếp ảnh bảng khô tiên tiến, ông đã ghi lại những khoảnh khắc có độ chi tiết và chiều sâu hiếm thấy, khắc họa chân thực đời sống, cảnh quan và các sự kiện văn hóa của Đông Dương cuối thế kỷ 19.

Những tấm hình mà ông để lại không chỉ sắc nét về mặt kỹ thuật mà còn giàu giá trị về nội dung. Từ khuôn mặt căng thẳng của các thí sinh trước giờ thi, dáng vẻ nghiêm nghị của quan chủ khảo, đến kiến trúc đặc trưng của trường thi và các nghi lễ trang trọng – tất cả được ghi lại với sự trung thực và tinh tế hiếm có. Đây là bộ tư liệu hình ảnh quý giá, có thể nói là độc nhất về hệ thống khoa cử Việt Nam còn lưu giữ đến ngày nay.

Điểm đặc biệt của triển lãm không chỉ nằm ở những bức ảnh lịch sử mà còn ở cách trình bày độc đáo. Ban tổ chức đã thiết kế không gian trưng bày bằng tre, lấy cảm hứng trực tiếp từ kiến trúc các trường thi thời xưa. Khi bước vào triển lãm tại Văn Miếu Quốc Tử Giám – nơi từng là trung tâm đào tạo nhân tài của quốc gia, khán giả như được đắm chìm vào không khí trang nghiêm mà cũng đầy náo nhiệt của một kỳ thi Hương cách đây hơn một thế kỷ.

Tre – vật liệu mộc mạc nhưng đầy tính văn hóa – không chỉ là chất liệu xây dựng mà còn là biểu tượng cho sự giản dị, bền bỉ của nền giáo dục truyền thống. Sự kết hợp giữa không gian tre và những bức ảnh đen trắng cổ kính tạo nên một trải nghiệm đa giác quan, giúp người xem không chỉ nhìn mà còn cảm nhận được mạch sống của lịch sử.

Triển lãm cũng mở ra những cuộc đối thoại sâu sắc về vai trò của nhiếp ảnh trong việc ghi chép và định hình nhận thức lịch sử. Nếu không có những bức ảnh của Salles, liệu chúng ta có thể hình dung chính xác về một kỳ thi Hương thế kỷ XIX? Liệu những mô tả bằng văn bản có thể truyền tải được hết không khí, cảm xúc và chi tiết của sự kiện?

Kỹ thuật bảng khô – phương pháp nhiếp ảnh tiến bộ thời đó – cũng được giới thiệu chi tiết, giúp công chúng hiểu được quá trình phức tạp và công sức to lớn để tạo ra mỗi bức ảnh. Từ việc chuẩn bị bảng thuỷ tinh phủ nhũ tương, chụp và tráng phim trong thời gian ngắn, đến việc bảo quản – tất cả đòi hỏi tay nghề cao và sự tận tụy của người nghệ sĩ.

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại đang không ngừng thay đổi, triển lãm "Khoa thi Hương cuối thế kỷ XIX" mang đến những suy ngẫm về giá trị của truyền thống. Hệ thống khoa cử dù đã trở thành quá khứ, nhưng tinh thần hiếu học, ý chí vươn lên và tôn trọng tri thức vẫn là những giá trị vượt thời gian.

"Khoa thi Hương cuối thế kỷ XIX – Hồi sinh ký ức qua ống kính André Salles" không chỉ là một triển lãm nghệ thuật mà còn là một dự án văn hóa có ý nghĩa sâu sắc. Qua những bức ảnh đen trắng đầy cảm xúc, qua không gian tre mộc mạc, qua những câu chuyện được khai thác tỉ mỉ, triển lãm đã thành công trong việc hồi sinh một trang sử quan trọng của dân tộc.

Ông Lê Xuân Kiêu, Giám đốc Trung tâm Hoạt động VHKH Văn Miếu- Quốc Tử Giám phát biểu tại Lễ khai mạc.

Khách tham quan thưởng lãm những bức ảnh tại không gian triển lãm.

Các thành viên Ban tổ chức giới thiệu thông tin về lịch sử và giới thiệu cụ thể nội dung từng bức ảnh cho khách mời.

Chiếc máy ảnh cổ từng được nhiếp ảnh gia người Pháp Firmin-André sử dụng.

Hệ thống khoa cử dưới thời quân chủ ở Việt Nam là một mô hình tuyển chọn nhân tài nghiêm ngặt, thắm đượm tinh thần “trọng hiền đãi sĩ” của Nho giáo.

Thí sinh trúng tuyển diễu hành qua các giám khảo, Nam Định năm 1897.

Thiết kế của triển lãm lấy cảm hứng từ phong cách trường thi cổ của Nam Định, với hàng rào tre và lối đi nhỏ, mang đến cho công chúng trải nghiệm trực quan về không khí tri thức, sự nghiêm cẩn và tinh thần Nho học thuở xưa.

Thiết kế của triển lãm lấy cảm hứng từ phong cách trường thi cổ của Nam Định, với hàng rào tre và lối đi nhỏ, mang đến cho công chúng trải nghiệm trực quan về không khí tri thức, sự nghiêm cẩn và tinh thần Nho học thuở xưa.

Trong hệ thống khoa cử xưa, kỳ thi Hương – được tổ chức ba năm một lần tại các trường thi địa phương – giữ vai trò then chốt trong việc tuyển chọn nhân tài.

Trong hệ thống khoa cử xưa, kỳ thi Hương – được tổ chức ba năm một lần tại các trường thi địa phương – giữ vai trò then chốt trong việc tuyển chọn nhân tài.

Khoa thi Đinh Dậu năm 1897, đây là một trong hai kỳ thi có sự hiện diện của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer trong lễ khai mạc. Nhờ sự kiện hiếm có này, nhiếp ảnh gia Firmin-André Salles đã có cơ hội tiếp cận và ghi lại những hình ảnh quý giá về sinh hoạt quan trọng của triều đình và người dân Việt Nam.

Công bố tên người trúng tuyển kỳ thi Hương, Nam Định năm 1897. Người có nhiệm vụ xướng danh các sĩ tử đỗ đạt sẽ cầm một chiếc loa, đứng trên cao và đọc to họ tên, quê quán của từng người.

Đàm đông tụ tập nghe xướng danh người trúng tuyển trong kỳ thi Hương Nam Định năm 1897. Dưới triều Nguyễn, cứ 3 năm triều đình lại mở khóa thi Hương ở các tỉnh lớn dành cho mọi đối tượng, người thi đỗ năm sau sẽ lên kinh đô để thi Hội và thi Ðinh.

Muốn bước chân vào chốn quan trường, tìm kiếm vinh quang trí tuệ và cơ hội phụng sự triều đình, sĩ tử phải vượt qua nhiều kỳ thi với mức độ sàng lọc khắt khe. Bắt đầu từ kỳ thi Hương, sĩ tử tiếp tục thi Hội, và cuối cùng là kỳ thi Đình danh giá tại kinh đô Huế. Người đỗ đạt được phân hạng theo thứ bậc: Tú tài, Cử nhân, Phó bảng, Tiến sĩ.

Để làm phong phú triển lãm, ban tổ chức đã hợp tác với các chuyên gia và nhà nghiên cứu nhằm bổ sung thông tin từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau, giúp lấp đầy khoảng trống trong bộ lưu trữ gốc và mang đến một bức tranh toàn diện hơn về kỳ thi Hương năm 1897.

Những bức ảnh trưng bày là tư liệu hiếm hoi do Thư viện Quốc gia Pháp và Hội Địa lý Quốc gia Pháp lưu giữ, truyền tải chân thực không khí trang nghiêm mà cũng đầy náo nhiệt của trường thi xưa.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một số bức ảnh ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.