Giếng cổ Gio An – 2.000 năm không ngừng chảy
Trải qua gần 2.000 năm vật đổi sao dời nhưng hệ thống giếng cổ Gio An ở xã Cồn Tiên, tỉnh Quảng Trị vẫn còn vẹn nguyên với những giếng nước luôn đầy ắp dòng nước mát trong lành như minh chứng cho tư duy sống thuận tự nhiên và kĩ thuật khai thác nước ngầm, dẫn thủy nhập điền tài giỏi của người xưa.
Ngay từ thuở xa xưa, bên cạnh việc khai thác các nguồn nước nổi từ tự nhiên như nước mưa, nước từ các nguồn sông, suối, ao, hồ… để phục vụ cuộc sống thì người Việt cũng đã sớm biết khai thác nước ngầm bằng cách đào giếng để lấy nước sinh hoạt.
Kĩ thuật làm giếng để lấy nước ngầm thường khó khăn và phức tạp hơn nhiều so với việc lấy nước bề nổi từ các nguồn sông, suối, ao, hồ… Vì thế, mỗi vùng, mỗi thời kì và đặc biệt là do tập quán, thói quen của mỗi cộng đồng dân cư mà kĩ thuật làm giếng mỗi nơi, mỗi lúc cũng có khác nhau.
Thông thường, khi làm giếng người ta thường đào thành những hố sâu âm vào lòng đất ở những vị trí có mạch nước ngầm để lấy nước. Vì thế, tùy vào độ nông sâu của mạch nước ngầm mà có giếng chỉ sâu chừng vài mét là đã có nước nhưng cũng có giếng sâu đến hàng chục mét mới có nước, nhất là ở những vùng đồi cao.
Bên cạnh loại giếng đào thường thấy này người ta còn thấy có loại giếng cạn hơn, không cần phải đào sâu xuống lòng đất mà chỉ cần đắp đập, be bờ hoặc ngăn kè đá thành những ô, hộc để trữ nước. Loại giếng này thường chỉ thấy ở những vùng đất dốc, nơi có mạch nước ngầm chảy lộ thiên ra từ sườn đồi, sườn núi.
Theo các nhà nghiên cứu, tại tỉnh Quảng Trị hiện còn tồn tại khá nhiều hệ thống giếng cổ dạng này, nổi bật là nhóm giếng cổ ở huyện Gio Linh (cũ). Đặc biệt, tại xã Gio An (nay là xã Cồn Tiên) hiện còn khoảng 30 giếng cổ (thường gọi là giếng cổ Gio An), trong đó có đến 14 giếng (giếng Côi, Dưới, Bùng, Trạng, Đào thuộc thôn An Nha; giếng Gái 1, Gái 2, giếng Nậy thuộc thôn An Hướng; giếng Tép, Ông, Bà, Gai thuộc thôn Hảo Sơn; giếng Máng thôn Long Sơn và giếng Phen ở thôn Tân Văn) đã được xếp hạng di tích quốc gia.
Sự độc đáo của hệ thống giếng cổ Gio An đã thu hút sự quan tâm, nghiên cứu, thám sát của nhiều nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế. Điển hình như hai học giả người Pháp là M. Colani và L. Bezacier cho đó là một sản phẩm tiền Champa, trong khi Tạ Chí Đại Trường, nhà sử học người Mỹ gốc Việt, lại cho nó là sản phẩm của người Việt thời Nguyễn Hoàng, thậm chí có nhà nghiên cứu còn cho rằng hệ thống giếng cổ Gio An được tạo ra từ thời kì cuối của thời đại đồ đá mới, tức là cách đây khoảng 5.000 năm. Nhìn chung, mọi giả thiết về niên đại và chủ nhân của hệ thống giếng cổ Gio An cho đến nay dường như vẫn chưa thực sự rõ ràng.
Ngày nay, về cơ bản, giới khảo cổ học thống nhất nhận định niên đại của những công trình này là khoảng 2000 năm trước, nhưng vấn đề chủ nhân của chúng là ai thì cần khảo cứu thêm. Tuy nhiên, có thể tin rằng, các công trình này đã được người Champa và sau đó là người Việt, thừa hưởng, cải tạo và sử dụng cho đến ngày nay.
Tiếng gọi là giếng nhưng các giếng cổ ở Gio An không có hình dạng như loại giếng đào thông thường mà nó thực chất là một hệ thống lấy nước, trữ nước và dẫn nước thông qua các ô, hộc và kênh dẫn nước được xếp bằng đá lộ thiên trên mặt đất. Dựa vào vị trí có mạch nước ngầm chảy ra từ các sườn đồi, người xưa đã khéo léo dùng đá xếp làm kè tạo thành những ô, hộc để giữ nước và những kênh nhỏ để dẫn nước chứ không đào thành hố sâu như lối làm giếng thông thường. Các vách đá này được đẽo gọt, sắp xếp rất cầu kì, vừa tạo được độ bền chắc lại có độ kín để giữ nước ở bên trong.
Giếng cổ Gio An có hai loại là giếng nhiều bậc và giếng một bậc. Giếng nhiều bậc là loại giếng được xây dựng phức tạp hơn, thường ở vị trí các sườn đồi, nơi có địa hình dốc và khúc khuỷu. Loại giếng này thường có 3 bậc, mỗi bậc là một ô chứa nước với công năng sử dụng khác nhau. Bậc trên cùng là nơi cao nhất, là chỗ tiếp giáp với nguồn nước ngầm từ khe núi chảy ra, tại đây người ta xếp đá thành một ô để lắng nước; nước sau khi được lắng sạch ở ô này sẽ chảy tiếp xuống ô thứ hai ở dưới thấp hơn, nước ở ô thứ hai chỉ dùng để ăn uống; từ ô thứ hai nước sẽ được dẫn tiếp xuống ô thứ ba ở dưới thấp hơn dùng làm nơi tắm rửa, giặt giũ… và từ đây nước sẽ được dẫn ra đồng bằng hệ thống kênh nhỏ xếp bằng đá để cho trâu bò uống và tưới cho đồng ruộng.
Điều thú vị là nước từ các ô giếng được dẫn thông qua nhau bằng những chiếc máng đẽo bằng đá xanh nguyên khối có hình thù như một bộ phận của chiếc yoni trong các tượng đá linga và yoni thường thấy ở các đền thờ của người Champa xưa. Có lẽ chi tiết nổi bật và đặc biệt này khiến nhiều nhà nghiên cứu mạnh dạn cho rằng chủ nhân của giếng cổ Gio An là người Champa.
Loại giếng thứ hai có kiến trúc đơn giản hơn là chỉ có bể lắng. Loại giếng này thường nằm ở vị trí thấp, nơi chân đồi. Giếng chỉ là một ô lớn chứa nước được xếp đá chung quanh sau đó được dẫn thẳng ra đồng bằng một đường kênh nhỏ tương tự như ở loại giếng thứ nhất.
Một điều đặc biệt là nước ở các giếng cổ Gio An dường như không bao giờ cạn. Nguồn nước trong veo, ngọt ngào, mùa hè thì mát, mùa đông thì ấm. Điều đó cho thấy người xưa đã có sự quan sát và nghiên cứu công phu, kĩ lưỡng về địa thế, khí hậu, thổ nhưỡng, nguồn nước trước khi chọn vị trí xây dựng nên hệ thống giếng nước độc đáo này.
Đối với cư dân địa phương, hệ thống giếng cổ Gio An gắn liền với đời sống văn hóa, phong tục, tập quán và tín ngưỡng của người dân. Điều đó thể hiện rõ nét ở cách đặt tên giếng cũng như cách quy định sử dụng giếng. Ví dụ nhiều tên giếng mang đậm chất thổ ngữ của người bản địa như giếng Côi (giếng Trên), giếng Nậy (giếng Lớn)…; hoặc giếng Ông chỉ dành riêng cho đàn ông sử dụng, tương tự giếng Bà chỉ đàn bà mới được phép sử dụng.
Trải qua gần hai nghìn năm, hệ thống giếng cổ Gio An vẫn tồn tại khá nguyên vẹn và thực hiện tốt công năng phục vụ nguồn nước sinh hoạt, tưới tiêu cho cộng đồng cư dân xưa và nay. Với tính năng độc đáo về mặt kiến trúc, lịch sử và công năng sử dụng, hệ thống giếng cổ Gio An nay đã được xếp hạng là di tích lịch sử, văn hóa cấp quốc gia, và là điểm đến tham quan hấp dẫn đối với đông đảo du khách./.
- Bài, ảnh: Thanh Hòa/Báo ảnh Việt Nam
Link : https://vietnam.vnanet.vn/vietnamese/long-form/gieng-co-gio-an-–-2000-nam-khong-ngung-chay-410431.html