Độc đáo bộ Lịch Rọi của người Mường
Lịch Rọi – loại lịch cổ xưa của người Mường, là một di sản văn hóa đặc sắc, phản ánh tri thức và thế giới quan gắn bó mật thiết với tự nhiên, mùa màng và tín ngưỡng dân gian.
Lịch Rọi, còn gọi là lịch tre hay lịch Mường thường được làm từ tre già hoặc nứa thẳng, dài khoảng 40–60 cm. Mỗi bộ lịch gồm 12 thẻ tương ứng với 12 tháng, trên đó khắc các vạch và ký hiệu như hình tròn, dấu gạch chéo, hình tam giác… Những dấu hiệu này cho biết ngày tốt – xấu, ngày đại cát – tiểu cát, ngày kiêng kỵ hoặc phù hợp cho từng việc cụ thể như dựng nhà, cưới xin, lên rừng, xuống suối, gieo trồng, làm lễ…
Đối với người Mường, lịch rọi không đơn thuần là công cụ đo đếm thời gian, mà còn là “kim chỉ nam” định hướng các hoạt động trong đời sống sản xuất và sinh hoạt tinh thần. Vào mỗi dịp đầu năm, người giữ lịch sẽ “giải lịch” – xem ngày lành tháng tốt, tránh hạn kỵ, từ đó đưa ra chỉ dẫn cho cả bản. Mọi quyết định trọng đại như làm nhà, cưới hỏi… người Mường đều xem lịch rọi.
Không phải ai cũng có thể làm hay đọc hiểu được Lịch Rọi. Theo truyền thống, người nắm giữ và sử dụng lịch là thầy Mo – nhân vật trung tâm trong đời sống tín ngưỡng người Mường. Thầy Mo vừa là thầy cúng, thầy thuốc, vừa là người gìn giữ kho tri thức cổ truyền. Ngoài ra, một số ít trưởng bản, trưởng họ hoặc các cụ cao niên am hiểu phong tục và quy luật mùa màng cũng có thể sở hữu và đọc, giải được lịch khi mọi người cần. Để tạo ra một bộ lịch rọi đòi hỏi người giữ lịch sự tinh thông, tỉ mỉ và hiểu biết sâu sắc về thiên văn cổ.
Hiện nay, dưới tác động mạnh mẽ của quá trình hiện đại hóa, lịch rọi chỉ còn xuất hiện rải rác tại một số vùng người Mường như Mường Bi, Mường Vang (Hòa Bình). Số người còn lưu giữ được kỹ năng làm và đọc, giải lịch ngày một thưa vắng, phần lớn đều đã cao tuổi. Tuy vậy, lịch rọi vẫn tồn tại như một mạch ngầm văn hóa bền bỉ, được cộng đồng người Mường trân quý và các nhà nghiên cứu ghi nhận. Đặc biệt, vào năm 2022, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận lịch rọi của người Mường là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia – một sự ghi nhận xứng đáng dành cho một di sản độc đáo, nơi lưu giữ tinh thần, bản sắc, chiều sâu văn hóa của người Mường./.
Thực hiện: Việt Cường/Báo ảnh Việt Nam