Đệ nhất lồng chim xứ Huế - Người chạm khắc hồn tre Việt
Phường Dương Nỗ, thành phố Huế không chỉ nổi tiếng bởi truyền thống hiếu học mà còn được biết đến là cái nôi của nhiều nghề thủ công tinh hoa. Giữa không gian yên bình của làng quê ấy, Nghệ nhân Ưu tú Đoàn Minh Căn vẫn ngày ngày tỉ mỉ bên những thanh tre, tạo nên những chiếc lồng chim chạm khắc tinh xảo, nơi nghệ thuật, tâm hồn và văn hóa Cố đô giao hòa.
Sinh năm 1966 trong gia đình làm mộc ở làng Dương Nỗ Đông, Đoàn Minh Căn sớm bộc lộ niềm say mê với điêu khắc. Tốt nghiệp phổ thông, ông quyết định rẽ hướng theo nghề thủ công mỹ nghệ, bắt đầu hành trình học nghề từ những người thầy nổi tiếng của đất Huế. Năm 1982, ông theo học nghệ nhân Lê Đăng Duân - “bàn tay vàng” trong giới điêu khắc, rồi tiếp tục trau dồi tay nghề tại xưởng của nghệ nhân Phan Thế Huề, người chuyên chạm khắc các công trình trong Hoàng cung triều Nguyễn.
Những năm tháng ấy đã hun đúc cho ông nền tảng kỹ thuật vững chắc và sự kiên định trong sáng tạo. Năm 1989, trở về quê, ông mở xưởng mộc nhỏ, ban đầu chỉ làm bàn ghế, tủ dân dụng. Nhưng khát vọng nghệ thuật đã thôi thúc ông tìm hướng đi mới, đưa chất liệu tre vào chế tác lồng chim mỹ nghệ.
Chuyển từ gỗ sang tre là bước ngoặt táo bạo. Tre giòn, dễ nứt, đòi hỏi kỹ thuật cao. Ông Căn tự mày mò, sáng chế công cụ riêng, học cách điều khiển lực dao và xử lý nhiệt lửa để tre vừa dẻo, vừa bền. “Tre vừa gần gũi, vừa mang hồn Việt” - ông Căn nói, “nó là vật liệu của tự nhiên, của quê hương”. Từ đó, những chiếc lồng chim tre Dương Nỗ ra đời, trở thành tác phẩm nghệ thuật hơn là vật dụng.
Lồng chim của ông nổi bật bởi kỹ thuật chạm khắc cung đình kết hợp tinh thần sáng tạo dân gian. Ở phần chân, đĩa và móc lồng, nơi thể hiện tay nghề tinh xảo nhất, ông khắc họa các tích cổ như Thập bát La Hán, Bát tiên quần thú, hay rồng, phượng, tùng, hạc… Mỗi đường nét mềm như tơ, sống động và có hồn. Thậm chí những chi tiết nhỏ nhất như cóng đựng thức ăn, móc treo cũng được chạm rồng phượng đồng bộ, thể hiện tư duy thẩm mỹ toàn diện.
Để hoàn thành một chiếc lồng chim cao cấp, nghệ nhân phải mất từ 2 đến 4 tháng làm việc tỉ mẩn từ khâu chọn tre già, vót nan, uốn cong bằng lửa, đến chạm khắc và lắp ghép. Mỗi sản phẩm là kết tinh của kỹ thuật, thời gian và cả sự thiền định của người thợ. Giá trị của chúng vì thế cũng đặc biệt, có thể lên đến hàng chục triệu đồng cho những mẫu đặt riêng, độc bản.
Với bàn tay tài hoa, Đoàn Minh Căn được giới chơi chim trong và ngoài nước tôn vinh là “Đệ nhất lồng chim xứ Huế”. Năm 2007, ông được phong danh hiệu Nghệ nhân; đến năm 2020, được Nhà nước trao tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Các tác phẩm của ông nhiều lần đạt giải thưởng lớn: “Dĩa để bàn” đoạt Dấu son tuyệt hảo UNESCO-Seal tại cuộc thi 29 quốc gia châu Á (Thái Lan, 2006); lồng chim “Thập nhị hoa giáp quần tiên” giành giải Nhất toàn quốc năm 2009 cùng nhiều giải thưởng của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.
Không dừng lại ở danh tiếng, ông còn dành tâm huyết truyền nghề cho thế hệ trẻ. Hàng trăm học trò của ông nay đã có thể tự lập nghiệp, mang nghề điêu khắc tre truyền thống đi khắp vùng miền. Với ông, “giữ nghề không chỉ là làm ra sản phẩmmà là giữ lại tâm hồn của người Việt trong từng thớ tre”.
Hiện nay, những chiếc lồng chim Dương Nỗ đã có mặt khắp các tỉnh, thành Việt Nam và được xuất khẩu sang Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp, Thái Lan, trở thành cầu nối văn hóa, giúp thế giới hiểu hơn về tinh hoa thủ công Việt. Ước mơ của ông Căn là xây dựng làng nghề du lịch Dương Nỗ, nơi du khách có thể tận mắt chứng kiến hành trình cây tre hóa thành tác phẩm nghệ thuật, một trải nghiệm độc đáo mang đậm dấu ấn Huế.
Nghệ nhân Ưu tú Đoàn Minh Căn không chỉ làm ra những chiếc lồng chim, ông đang chạm khắc di sản, góp phần lưu giữ linh hồn của nghề thủ công Việt và lan tỏa giá trị sáng tạo của Cố đô ra thế giới./.
Bài và ảnh: Trần Thanh Giang/Báo ảnh Việt Nam